Naburige rechten beschermen de creatieve prestaties van uitvoerende kunstenaars zoals muzikanten, acteurs en zangers, plus de inspanningen van fonogrammenproducenten, filmproducenten en omroeporganisaties. Deze rechten ontstaan automatisch volgens de Wet op de naburige rechten en geven houders exclusieve bevoegdheden om opnamen, vermenigvuldigingen en openbaarmakingen toe te staan of te verbieden.
De Wet op de naburige rechten regelt bescherming voor creatieve prestaties die naast het auteursrecht staan. Waar het auteursrecht de maker van een oorspronkelijk werk beschermt, richten naburige rechten zich op de uitvoering en vastlegging daarvan. Deze rechten worden “naburig” genoemd omdat ze verwant zijn aan het auteursrecht zonder daartoe te behoren. Uitvoerende kunstenaars hebben namelijk vaak een auteursrechtelijk beschermd werk nodig voor hun prestatie, bijvoorbeeld een componist die een liedje schreef dat vervolgens door een zanger wordt uitgevoerd.
Nederlandse rechthebbenden kunnen aanspraak maken op verschillende exclusieve bevoegdheden. Daarom verstaat artikel 1 van de Wet op de naburige rechten onder uitvoerend kunstenaar expliciet toneelspelers, zangers, musici, dansers en iedere andere persoon die een werk van letterkunde, wetenschap of kunst opvoert, zingt, voordraagt of op enige andere wijze uitvoert. Ook artiesten die een variété- of circusnummer uitvoeren vallen hieronder.
Welke prestaties beschermen naburige rechten?
De Wet op de naburige rechten beschermt vier hoofdcategorieën: uitvoeringen van kunstenaars, geluids- en beeldopnamen, producties van fonogrammenproducenten en filmproducenten, plus uitzendingen van omroeporganisaties. Elk van deze categorieën kent specifieke beschermingsvoorwaarden en rechten volgens de Nederlandse wetgeving.
Uitvoerende kunstenaars leveren creatieve prestaties in de vorm van optredens, opvoeringen of voordrachten. Denk hierbij aan een zangeres die een lied uitvoert tijdens een concert in Amsterdam, een acteur die een toneelstuk opvoert, of een dirigent die een orkest leidt. Deze prestaties worden beschermd ongeacht of het werk live of opgenomen plaatsvindt. Bovendien ontstaat de bescherming automatisch zonder dat er een aanvraag nodig is.
Fonogrammenproducenten zijn natuurlijke of rechtspersonen die een fonogram voor de eerste maal vervaardigen of laten vervaardigen. Een fonogram omvat volgens de wet iedere opname van uitsluitend geluiden van een uitvoering of andere geluiden. Hierbij betekent “opnemen” het voor de eerste maal vastleggen van geluiden, beelden of een combinatie daarvan op een voorwerp dat geschikt is voor reproductie of openbaarmaking. In de muziekindustrie kan een producer dus zowel de uitvoerend kunstenaar zijn die een synthesizer inspeelt als de fonogrammenproducent die de opname vervaardigt.
Filmproducenten en omroeporganisaties vallen eveneens onder de bescherming. Omroeporganisaties hebben specifieke rechten op hun uitzendingen, terwijl filmproducenten rechten hebben op de eerste vastlegging van een film. Deze bescherming geldt naast eventuele auteursrechten op het onderliggende werk. Tevens kunnen in sommige gevallen meerdere rechten tegelijkertijd van toepassing zijn op dezelfde prestatie.
Uit gegevens van collectieve beheerorganisaties blijkt dat jaarlijks miljoenen euro’s worden uitgekeerd aan rechthebbenden via naburige rechten. Sena bijvoorbeeld int vergoedingen voor openbaarmaking van fonogrammen en verdeelt deze onder uitvoerend kunstenaars en producenten.
Hoe verhouden naburige rechten zich tot auteursrecht?
Het auteursrecht beschermt het oorspronkelijke werk zoals een geschreven liedje, terwijl naburige rechten de uitvoering en vastlegging van dat werk beschermen. Een componist heeft auteursrechten op de compositie, maar de zanger die het liedje uitvoert heeft naburige rechten op die specifieke uitvoering.
Deze scheiding zorgt ervoor dat zowel de maker als de uitvoerende partijen kunnen profiteren van hun creatieve bijdrage. Echter gaan naburige rechten niet zo ver als het auteursrecht en tasten ze de auteursrechten van makers niet aan. Daarom blijft de oorspronkelijke maker altijd eigenaar van het werk, terwijl de uitvoerende kunstenaar rechten heeft op de prestatie.
Overlapping komt regelmatig voor wanneer dezelfde persoon meerdere rollen vervult. Singer-songwriters bijvoorbeeld hebben vaak zowel auteursrecht op de compositie en tekst als naburige rechten op hun uitvoering. Bovendien kunnen zij als fonogrammenproducent ook rechten hebben op de opname. Deze collectieve rechten lopen via verschillende organisaties: auteursrechten voor compositie via Buma en Stemra, naburige rechten voor uitvoering en productie via Sena.
Dance-artiesten in Amsterdam en andere Nederlandse steden bevinden zich vaak in deze situatie. Wanneer zij een track produceren, creëren ze tegelijkertijd het oorspronkelijke werk (compositie), voeren ze het uit (uitvoering) en nemen ze het op (fonogramproductie). Desondanks is het cruciaal om duidelijke afspraken te maken bij samenwerkingen in de studio. Een ondernemer die niet vastlegt wie wat heeft bijgedragen, riskeert later juridische geschillen over eigendomsrechten en vergoedingen.
Welke exclusieve rechten krijgt u als rechthebbende?
Als houder van naburige rechten bepaalt u of uw uitvoering mag worden opgenomen, vermenigvuldigd, uitgezonden of anderszins openbaar gemaakt. Daarnaast heeft u recht op een billijke vergoeding wanneer uw opname commercieel wordt gebruikt, bijvoorbeeld bij het draaien van muziek in horeca of bij radio-uitzendingen.
Het exclusieve opnamerecht betekent dat niemand zonder uw toestemming een live-uitvoering mag vastleggen. Een concert in een Amsterdamse popsaal mag dus niet zomaar worden opgenomen door bezoekers of derden. Tevens heeft u controle over het reproduceren en verspreiden van bestaande opnamen. Dit reproductierecht beschermt tegen ongeautoriseerde kopieën en illegale distributie.
Het openbaarmakingsrecht geeft u zeggenschap over uitzendingen en vertoning van uw prestatie. Echter kent dit recht een belangrijke uitzondering: commercieel uitgebrachte muziek mag altijd worden uitgezonden of ten gehore gebracht, mits er een billijke vergoeding wordt betaald. Dit vergoedingsrecht verschilt wezenlijk van het auteursrecht, dat een verbodsrecht is. Bij naburige rechten kan de uitzending dus niet worden verboden, maar heeft u wel recht op compensatie.
Fonogrammenproducenten hebben vergelijkbare rechten op hun opnamen. Zij bepalen of hun fonogrammen mogen worden vermenigvuldigd en verspreid. Bovendien ontvangen zij via collectieve beheerorganisaties vergoedingen wanneer hun opnamen openbaar worden gemaakt. In de praktijk betekent dit dat zowel de uitvoerend kunstenaar als de producent worden gecompenseerd voor hetzelfde gebruik.
Omroeporganisaties hebben specifieke rechten op hun uitzendingen volgens artikel 7 van de Wet op de naburige rechten. Deze rechten omvatten het vastleggingsrecht en het recht om doorgifte van uitzendingen toe te staan of te verbieden. Vervolgens kunnen zij aanspraak maken op vergoedingen bij hergebruik van hun programma’s.
Wilt u zekerheid over uw naburige rechten bij een contractonderhandeling of geschil? Onze gespecialiseerde advocaten in Amsterdam analyseren uw specifieke situatie en adviseren over de optimale bescherming van uw rechten als uitvoerend kunstenaar of producent.
Wat zijn de beperkingen op naburige rechten?
De Wet op de naburige rechten kent beperkingen die vergelijkbaar zijn met het auteursrecht, waaronder de citatieregeling, de persexceptie en uitzonderingen voor onderwijsdoeleinden. Artikel 10 van de Wet op de naburige rechten somt deze beperkingen limitatief op en biedt ruimte voor maatschappelijk gewenst gebruik zonder toestemming.
De citatieregeling staat toe dat fragmenten van uitvoeringen worden gebruikt voor kritiek, polemiek of wetenschappelijke doeleinden. Hierbij moet voldaan worden aan proportionaliteit: het citaat mag niet langer zijn dan noodzakelijk en moet vergezeld gaan van bronvermelding. Bijvoorbeeld mag een muziekrecensent in een krant korte fragmenten van een opname bespreken zonder voorafgaande toestemming.
Onderwijsinstellingen mogen onder voorwaarden gebruik maken van beschermde uitvoeringen voor educatieve doeleinden. Deze uitzondering faciliteert kennisoverdracht en vorming zonder dat telkens individuele toestemming nodig is. Tevens geldt een vergelijkbare regeling voor bibliotheken, archieven en culturele instellingen die uitvoeringen willen bewaren of toegankelijk maken voor onderzoek.
Richtlijn 2019/790 heeft de uitzonderingen op auteursrecht en naburige rechten verruimd om beter aan te sluiten bij digitale ontwikkelingen. Denk aan digitale onderwijsactiviteiten waarbij opnamen online beschikbaar worden gesteld aan studenten. Daarnaast zijn er specifieke regelingen voor het gebruik van verweesde werken door publieke instellingen.
Private kopieën vormen een andere belangrijke beperking. Natuurlijke personen mogen voor privégebruik kopieën maken van opnamen, mits deze niet commercieel worden gebruikt. Echter moeten fabrikanten en importeurs van apparatuur en blanco dragers een compensatie betalen aan rechthebbenden via de thuiskopievergoeding. In 75% van de gevallen betreft dit een eenmalige heffing bij aankoop van apparaten.
Hoe lang duurt de bescherming van naburige rechten?
De meeste naburige rechten gelden 50 jaar na de eerste openbaarmaking van de uitvoering of opname. Voor uitvoerende musici en fonogrammenproducenten is deze termijn in oktober 2013 verlengd naar 70 jaar, waardoor zij gedurende een langere periode financieel kunnen profiteren van hun prestaties.
De beschermingstermijn begint te lopen vanaf het moment dat de opname voor het eerst openbaar wordt gemaakt of uitgegeven. Wanneer een album wordt uitgebracht in 2024, eindigt de bescherming dus in 2094 voor muziekopnamen. Daarom kunnen erfgenamen en rechtsopvolgers decennialang nog inkomsten ontvangen uit exploitatie van oudere opnamen.
Filmmuziek en videogames vallen buiten de verlengde termijn en blijven 50 jaar beschermd volgens de Wet op de naburige rechten. Deze uitzondering ontstond omdat de wetgever specifiek wilde investeren in de positie van uitvoerende musici en fonogrammenproducenten in de muzieksector. Desondanks blijft de bescherming substantieel en overtreft deze de gemiddelde commerciële levensduur van de meeste producties.
Omroeporganisaties hebben recht op bescherming van 50 jaar na de eerste uitzending van hun programma’s. Vervolgens kunnen zij tot die datum controle uitoefenen over hergebruik en doorgifte. In de praktijk betekent dit dat een televisieprogramma uit 1975 sinds 2025 vrij beschikbaar is voor gebruik zonder toestemming of vergoeding.
De verlengde beschermingstermijn in Europa kwam er volgens Richtlijn 2011/77 om rechthebbenden gedurende hun hele leven bescherming te kunnen bieden. Oudere artiesten die in de jaren vijftig opnamen maakten, zagen hun rechten vaak aflopen terwijl hun muziek nog commercieel werd geëxploiteerd. Met name deze groep profiteert nu van de verlengde termijn van 70 jaar.
Wanneer ontstaat een naburig recht en hoe oefent u dit uit?
Naburige rechten ontstaan automatisch op het moment dat de prestatie wordt geleverd of de opname wordt gemaakt, zonder dat registratie of aanvraag noodzakelijk is. U oefent deze rechten uit door individuele licenties te verlenen of door collectieve beheerorganisaties zoals Sena te machtigen namens u vergoedingen te innen.
De automatische bescherming betekent dat een zanger die een lied uitvoert onmiddellijk naburige rechten verkrijgt op die specifieke uitvoering. Echter moet de uitvoering wel een zekere graad van originaliteit of technische vaardigheid bezitten. Daarnaast geldt dat de bescherming ontstaat in Nederland wanneer de prestatie hier wordt geleverd of de uitvoerende kunstenaar de Nederlandse nationaliteit heeft.
Collectief beheer is vanuit financieel oogpunt vaak wenselijk omdat individuele rechtenbeheer praktisch onuitvoerbaar is. Sena int vergoedingen voor het openbaar maken van muziek in horecagelegenheden, winkels, radiostations en streamingdiensten. Bovendien verdeelt Sena deze inkomsten onder duizenden uitvoerende kunstenaars en producenten volgens transparante regels.
Richtlijn 2014/26 stelt voorschriften aan het functioneren van collectieve beheerorganisaties. Deze organisaties moeten rechthebbenden informeren over hun rechten, transparant zijn over ingekochte bedragen en uitkeringen, en binnen een redelijke termijn uitbetalen. Tevens hebben deelnemers rechten om de organisatie ter verantwoording te roepen over het beleid.
Multiterritoriale licentieverlening voor onlinemuziekdiensten zoals Spotify gebeurt via collectieve beheerorganisaties die rechten beheren in meerdere of alle EU-lidstaten. Hierdoor kunnen streamingdiensten met één licentie werken voor heel Europa. Vervolgens zorgt het collectieve systeem ervoor dat vergoedingen proportioneel worden verdeeld aan rechthebbenden in verschillende landen.
Praktijkvoorbeeld: Een DJ-producer uit Amsterdam werkt samen met een vocalist aan een track. Zij spreken af dat de DJ 60% eigenaar is van de compositie (auteursrecht) en 100% eigenaar van de masteropname (naburig recht als fonogrammenproducent). De vocalist behoudt 40% auteursrecht op de compositie en 100% naburig recht op zijn vocale uitvoering. Beiden melden zich aan bij respectievelijk Buma/Stemra en Sena om hun rechten collectief te laten beheren. Bij een release die € 50.000 aan streamingopbrengsten genereert, ontvangt de DJ € 30.000 voor zijn auteursrechten plus de volledige producenten-vergoeding via Sena, terwijl de vocalist € 20.000 auteursrechtvergoeding ontvangt plus zijn performer-vergoeding via Sena.
Wat kunt u doen bij schending van uw naburige rechten?
Bij schending van naburige rechten kunt u volgens artikel 16 van de Wet op de naburige rechten aanspraak maken op schadevergoeding, winstafdracht of een billijke vergoeding. Daarnaast kan de rechter een verbod opleggen aan de inbreukmaker en kan beslag worden gelegd op illegale opnamen of apparatuur.
Schadevergoeding compenseert het financiële verlies dat u lijdt door ongeautoriseerd gebruik van uw prestatie. De rechter berekent deze schade op basis van gederfde licentie-inkomsten, reputatieschade en eventuele extra kosten voor handhaving. In de praktijk varieert schadevergoeding van enkele honderden euro’s voor kleine inbreuken tot tienduizenden euro’s bij commerciële exploitatie.
Winstafdracht betekent dat de inbreukmaker de door hem behaalde winst moet afdragen aan de rechthebbende. Deze maatregel is met name effectief wanneer een derde aanzienlijk heeft geprofiteerd van ongeautoriseerd gebruik. Bijvoorbeeld kan een horecagelegenheid die jarenlang muziek heeft afgespeeld zonder Sena-vergoeding te betalen, worden verplicht de bespaarde kosten plus winst af te dragen.
De billijke vergoeding uit artikel 7 van de Wet op de naburige rechten is een alternatief dat van toepassing is bij toegestaan gebruik van commercieel uitgebrachte muziek. Wanneer een radiozender vergeten is tijdig vergoeding te betalen, kan niet altijd een volledig verbod worden opgelegd, maar wel een billijke vergoeding worden gevorderd met mogelijke rente en kosten.
Collectieve beheerorganisaties treden vaak op namens hun leden bij inbreuken. Sena heeft gespecialiseerde juristen die horeca, winkels en andere gebruikers aanspreken op het afspelen van muziek zonder vergoeding. Tevens voeren zij regelmatig controles uit en starten zij procedures bij hardnekkige weigeraars. Het slagingspercentage van deze procedures ligt boven 85% omdat de rechtspraak rechthebbenden breed beschermt.
Preventieve maatregelen zoals voorlopige voorzieningen kunnen snel worden getroffen bij urgente situaties. Wanneer een concurrent uw opname illegaal gebruikt in een reclamecampagne, kunt u via een kort geding binnen enkele weken een verbod krijgen. Daarnaast kan de rechter bevelen dat de inbreukmaker informatie verstrekt over de herkomst en distributie van illegale opnamen.
Neem contact op met ons advocatenkantoor in Amsterdam voor persoonlijk juridisch advies over uw specifieke situatie. Wij begeleiden rechthebbenden bij onderhandelingen, geschillen en procedures rond naburige rechten en zorgen voor optimale bescherming van uw belangen als uitvoerend kunstenaar, producent of omroeporganisatie.
Welke rol spelen Europese regelgeving en internationale verdragen?
Naburige rechten in Nederland zijn geharmoniseerd met Europese richtlijnen zoals Richtlijn 2001/29 en Richtlijn 2006/116, waardoor rechthebbenden vergelijkbare bescherming genieten in alle EU-lidstaten. Daarnaast is Nederland gebonden aan internationale verdragen zoals de TRIPs-overeenkomst en WIPO-verdragen die minimumstandaarden stellen voor bescherming.
Richtlijn 2001/29 harmoniseert het reproductierecht, het recht van mededeling via draad of draadloos, en het distributierecht voor naburige rechten. Deze harmonisatie zorgt ervoor dat een Nederlandse muzikant die optreedt in Duitsland of Frankrijk dezelfde juridische bescherming geniet als in Nederland. Bovendien bevat artikel 5 van de richtlijn geharmoniseerde uitzonderingen die in alle lidstaten vergelijkbaar werken.
De TRIPs-overeenkomst van de Wereldhandelsorganisatie stelt minimumstandaarden voor intellectuele eigendomsrechten inclusief naburige rechten. De Europese Unie heeft deze overeenkomst goedgekeurd via Besluit 94/800/EG. Hierdoor kunnen Nederlandse rechthebbenden ook in landen buiten Europa aanspraak maken op bescherming, mits deze landen lid zijn van de WTO.
WIPO-verdragen omvatten specifiek het Verdrag inzake fonogrammen en uitvoeringen uit 2000. Nederland heeft via EU-lidmaatschap toegang tot deze internationale bescherming. Vervolgens betekent dit dat Nederlandse producenten en artiesten wereldwijd kunnen optreden tegen inbreuken op hun rechten in landen die deze verdragen hebben geratificeerd.
Het Verdrag van Marrakesh uit 2013 creëert uitzonderingen op auteursrechten en naburige rechten voor blinden, visueel gehandicapten en personen met een leeshandicap. Verordening 2017/1563 en Richtlijn 2017/1564 implementeren dit verdrag in Europa. Deze regelgeving staat grensoverschrijdende uitwisseling toe van werken in toegankelijke formaten zoals braille of audioboeken zonder toestemming van rechthebbenden.
Recente rechtspraak van het Hof van Justitie van de Europese Unie verduidelijkt de reikwijdte van naburige rechten in digitale contexten. In 2021 oordeelde het Hof dat exploitanten van onlineplatformen in beginsel niet aansprakelijk zijn voor illegaal uploaden door gebruikers. Daarom moeten rechthebbenden primair de uploaders aanspreken, tenzij het platform actief bijdraagt aan de inbreuk.
