Exploitatierechten betreffen de commerciële benutting van een werk door verveelvoudiging en openbaarmaking, terwijl persoonlijkheidsrechten de reputatie en persoonlijke band tussen maker en werk beschermen. Exploitatierechten zijn overdraagbaar via een schriftelijke akte, maar persoonlijkheidsrechten blijven altijd bij de maker volgens artikel 25 Auteurswet.
Het auteursrecht kent twee fundamenteel verschillende soorten rechten die de maker beschermen. Veel makers en opdrachtgevers begrijpen daarom niet volledig welke rechten wel en niet overdraagbaar zijn. Deze verwarring leidt regelmatig tot juridische geschillen waarin de maker plotseling bezwaar maakt tegen wijzigingen in zijn werk, ondanks dat de exploitatierechten zijn overgedragen. Advocaten in Amsterdam zien bovendien vaak dat partijen verzuimen de essentiële schriftelijke vastlegging te regelen.
Wat zijn exploitatierechten precies?
Exploitatierechten vormen de commerciële kern van het auteursrecht. De maker verkrijgt volgens artikel 12 en 13 Auteurswet twee exclusieve exploitatierechten: het openbaarmakingsrecht en het verveelvoudigingsrecht. Het openbaarmakingsrecht betekent dat alleen de rechthebbende bepaalt wanneer en hoe het werk aan het publiek wordt getoond, verhuurd, uitgeleend of anderszins beschikbaar gesteld. Verveelvoudiging omvat daarentegen alle vormen van kopiëren, reproduceren en bewerken van het werk.
Een uitgever mag bijvoorbeeld pas een boek publiceren nadat de auteur schriftelijk toestemming heeft verleend. Deze toestemming kan definitief via overdracht of tijdelijk via een licentieovereenkomst worden verstrekt. Zonder expliciete toestemming riskeert de uitgever een auteursrechtinbreuk met mogelijk forse schadevergoedingen.
Hoe draag je exploitatierechten rechtsgeldig over?
De Auteurswet stelt strenge eisen aan overdracht van exploitatierechten. Een geldige overdracht vereist altijd een schriftelijke akte waarin specifiek wordt vastgelegd welke rechten worden overgedragen. Mondelinge afspraken of stilzwijgende toestemming volstaan juridisch niet. In de praktijk zien advocaten gespecialiseerd in intellectueel eigendom regelmatig geschillen ontstaan doordat partijen geen correcte schriftelijke overdrachtsakte hebben opgesteld.
Partijen kunnen echter kiezen voor volledige of gedeeltelijke overdracht. Een fotograaf mag bijvoorbeeld alleen de exploitatierechten voor boekenuitgaven overdragen, terwijl hij de rechten voor commercieel gebruik behoudt. Daarnaast kunnen territoriale beperkingen worden afgesproken: wereldwijde rechten versus rechten beperkt tot Nederland. De specificatie van deze afspraken voorkomt toekomstige discussies over de reikwijdte van overgedragen rechten.
Welke beperkingen gelden voor exploitatierechten?
Het auteursrecht kent wettelijke beperkingen die de exclusieve exploitatierechten inperken. Het citaatrecht staat bijvoorbeeld toe dat anderen korte passages uit een werk citeren voor commentaar, kritiek of onderwijs. De parodie-exceptie beschermt makers van karikaturen en satires tegen auteursrechtclaims. Ook het portretrecht beperkt de exploitatierechten wanneer personen herkenbaar op foto’s staan.
Tijdelijke reproductie vormt juridisch geen verveelvoudiging wanneer deze van korte duur is en een noodzakelijk onderdeel van een technisch proces zoals hosting. Een internetprovider overtreedt dus niet het auteursrecht door webpagina’s tijdelijk in het cachegeheugen op te slaan. Echter, permanente kopieën zonder toestemming blijven auteursrechtinbreuk, zelfs wanneer afbeeldingen via zoekmachines vindbaar zijn.
Neem contact op met een gespecialiseerd advocatenkantoor in Amsterdam wanneer u twijfelt over de toepasbaarheid van wettelijke beperkingen op uw specifieke situatie.
Wat houden persoonlijkheidsrechten in?
Persoonlijkheidsrechten beschermen de immateriële band tussen maker en werk. Artikel 25 lid 1 Auteurswet noemt vier specifieke persoonlijkheidsrechten, hoewel deze opsomming niet-limitatief is. De maker kan zich verzetten tegen openbaarmaking zonder naamsvermelding, tenzij dit verzet onredelijk is. Tevens mag hij wijziging van zijn naam als maker tegengaan.
Daarnaast bezit de maker het recht om wijzigingen in zijn werk tegen te gaan, wederom tenzij dit verzet de redelijkheid overschrijdt. Het vierde recht beschermt tegen misvorming, verminking of andere aantasting die nadeel toebrengt aan de eer, naam of waarde van de maker. Deze bescherming garandeert dat de reputatie van de maker niet wordt geschaad door onzorgvuldige behandeling van zijn werk.
Wanneer kan een maker zich verzetten tegen wijzigingen?
De Auteurswet onderscheidt tussen lichte en ernstige wijzigingen. Lichte aanpassingen vallen onder artikel 25 lid 1 sub c Auteurswet, waarbij de maker zich kan verzetten tenzij dit onredelijk is. Ernstige wijzigingen die de integriteit aantasten, vallen onder artikel 25 lid 1 sub d Auteurswet. Dit verschil is gradueel en vereist een casuïstische beoordeling per situatie.
Architect Fons Verheijen wist zich bijvoorbeeld succesvol te verzetten tegen een grootscheepse renovatie van het Naturalis museum. De rechtbank oordeelde dat de verbouwingsplannen zodanig ingrijpend waren dat deze het oorspronkelijke ontwerp ernstig aantastten. Daarentegen faalde een architect die bezwaar maakte tegen de ombouw van een kantoorgebouw tot appartementencomplex, omdat de rechtbank deze wijziging niet als verminking kwalificeerde.
Zelfs wijzigingen in de omgeving van een werk kunnen persoonlijkheidsrechten schenden. De rechtbank Groningen oordeelde in 2004 dat het veranderen van de theaterrode stoelen in de stadsschouwburg naar donkerblauw een aantasting vormde van de plafondschildering. De nieuwe kleurstelling deed de schildering volgens de maker minder goed uitkomen, wat juridisch kwalificeerde als aantasting in de zin van de Auteurswet.
Kunnen persoonlijkheidsrechten worden overgedragen?
Persoonlijkheidsrechten blijven altijd bij de natuurlijke maker en zijn juridisch niet overdraagbaar. Zelfs wanneer een maker alle exploitatierechten verkoopt, behoudt hij zijn persoonlijkheidsrechten. Een uitgever die de exploitatierechten op een roman bezit, kan dus niet voorkomen dat de auteur zijn naamsvermelding opeist of bezwaar maakt tegen verminkte uitgaven.
Echter, de maker kan wel afstand doen van bepaalde persoonlijkheidsrechten. Contractueel mag worden afgesproken dat de maker geen naamsvermelding eist of zich niet verzet tegen specifieke wijzigingen. Van het recht om bezwaar te maken tegen verminking of wijziging van de naam kan echter nooit afstand worden gedaan. Dit fundamentele recht beschermt de maker permanent tegen ernstige aantasting van zijn werk en reputatie.
Filmmakers vormen een belangrijke uitzondering. Van makers die aan een film hebben meegewerkt, wordt verondersteld dat zij afstand hebben gedaan van het recht om zich te verzetten tegen wijzigingen, tenzij schriftelijk anders is overeengekomen. Deze veronderstelling erkent de collaboratieve en wijzigende aard van filmproductie.
Wilt u duidelijkheid over welke persoonlijkheidsrechten u behoudt na overdracht van exploitatierechten? Advocaten gespecialiseerd in auteursrecht in Amsterdam adviseren over uw specifieke contractuele positie.
Welke rechten gelden voor werknemers en opdrachtnemers?
De verhouding tussen werkgever en werknemer kent specifieke regels. Wanneer een werknemer software ontwikkelt binnen zijn arbeidstaak, wordt de werkgever als maker en auteursrechthebbende aangemerkt. Dit wijkt af van de hoofdregel dat de daadwerkelijke maker het auteursrecht verkrijgt. Desondanks adviseren juridische experts dat werkgevers een expliciete overdrachtsclausule in de arbeidsovereenkomst opnemen om juridische onzekerheid te voorkomen.
Bij opdrachtgevers en opdrachtnemers ligt het auteursrecht standaard bij de opdrachtnemer. Het feit dat de opdrachtgever alle ontwikkelingskosten betaalt of dat het werk maatwerk betreft, verandert hieraan niets. Zonder nadere contractuele afspraken behoudt de opdrachtnemer dus de auteursrechten, zelfs wanneer hij specifiek voor één opdrachtgever werkt. Schriftelijke overdracht in de opdrachtovereenkomst voorkomt geschillen over het gebruik en de exploitatie van het geleverde werk.
Hoe werkt auteursrecht bij samenwerking tussen meerdere makers?
Wanneer meerdere makers samenwerken aan een opsplitsbaar werk, verkrijgt elke maker auteursrecht op zijn eigen bijdrage. Een geïllustreerd boek kent bijvoorbeeld aparte rechten voor de schrijver, illustrator en grafisch ontwerper. Heruitgave van het complete boek vereist toestemming van alle betrokken makers. Gebruik van alleen de illustraties vraagt daarentegen slechts toestemming van de illustrator.
Controleer altijd zorgvuldig wie de daadwerkelijke rechthebbende is voordat u auteursrechten overdraagt of verwerft. Bij overdracht moet de overdragende partij aantoonbaar de rechthebbende zijn. Verificatie vooraf beperkt het risico op geschillen met derden die onverwacht rechten claimen. In 75% van de auteursrechtgeschillen blijkt namelijk achteraf dat partijen vooraf onvoldoende hebben gecontroleerd wie werkelijk de rechten bezat.
Wat zijn naburige rechten en hoe verhouden deze zich?
Naburige rechten staan juridisch los van auteursrechten maar worden regelmatig verward. Waar auteursrechten de creatieve schepping beschermen, beschermen naburige rechten de uitvoering door uitvoerende kunstenaars zoals zangers, acteurs of muzikanten. De uitvoerende kunstenaar verkrijgt zelf exploitatierechten ten aanzien van zijn uitvoering, onafhankelijk van het auteursrecht op het uitgevoerde werk.
Voor specifieke handelingen is toestemming van de uitvoerende kunstenaar vereist. Het opnemen van een uitvoering, reproduceren van een opname, verkopen, verhuren of uitlenen van opnames vereist allemaal toestemming. Ook uitzending, heruitzending of het anderszins openbaar maken van uitvoeringen vraagt expliciete toestemming. Het openbaarmakingsrecht van de uitvoerende kunstenaar is een verbodsrecht, hoewel dit bij commercieel uitgebrachte geluidsopnamen beperkt blijft tot een billijke vergoeding.
Wanneer geldt het portretrecht als beperking?
Het portretrecht vormt een uitzondering op het auteursrecht die de geportretteerde persoon beschermt. Wanneer een portret in opdracht van de geportretteerde is gemaakt, bijvoorbeeld in een fotostudio, kan deze persoon het gebruik van het werk door de fotograaf tegengaan. De geportretteerde mag daarnaast zelf het werk gebruiken zonder toestemming van de maker.
Bij portretten die niet in opdracht zijn gemaakt, zoals toevallig afgebeelde personen in het straatbeeld, geldt een andere regeling. Hier moet de geportretteerde een redelijk belang aantonen om zich te verzetten tegen gebruik. Een voorbijganger op een straatfoto heeft dus minder rechten dan iemand die specifiek heeft geposeerd voor een studioportret. Deze gradatie erkent dat niet iedere afbeelding dezelfde privacy-inbreuk vormt.
Hoe verhouden persoonlijkheidsrechten zich tot sloop en verbouwing?
Architecten ondervinden regelmatig spanning tussen hun persoonlijkheidsrechten en eigendomsrechten van gebouwbezitters. De Hoge Raad heeft bepaald dat totale vernietiging van een werk geen aantasting vormt in de zin van artikel 25 lid 1 sub d Auteurswet. Echter, de eigenaar van een uniek exemplaar zoals een gebouw moet onder omstandigheden een gegronde reden hebben voor sloop.
In het geschil tussen architect Jelles en de gemeente Zwolle overwoog de Hoge Raad dat vernietiging van het Wavin-gebouw misbruik van recht of onrechtmatig handelen jegens de maker kon opleveren. Van misbruik van recht is echter niet snel sprake, waardoor architecten substantiële argumenten moeten aanvoeren om sloop tegen te gaan. De eigenaar behoudt in principe de vrijheid om zijn eigendom te slopen, tenzij dit kennelijk onredelijk is jegens de maker.
Verbouwing levert juridisch een andere situatie op. Aanpassing van een gebouw kan kwalificeren als wijziging onder artikel 25 lid 1 sub c Auteurswet of als aantasting onder artikel 25 lid 1 sub d Auteurswet. Het verschil is gradueel: lichte aanpassingen vallen onder sub c, ernstige wijzigingen onder sub d. Deze casuïstische beoordeling maakt dat vergelijkbare verbouwingen tot verschillende uitkomsten leiden in de rechtspraak.
Overweegt u een ingrijpende verbouwing van een karakteristiek gebouw? Juridisch advies vooraf voorkomt kostbare procedures met de oorspronkelijke architect.
Welke specifieke regels gelden sinds de Wet auteurscontractenrecht?
Sinds 1 juli 2015 beschermt de Wet auteurscontractenrecht natuurlijke makers die auteursrechten overdragen sterker. Deze aanvullende regels versterken de contractuele positie van auteurs en uitvoerende kunstenaars tegenover uitgevers en producenten. De maker heeft recht op een contractueel vastgelegde billijke vergoeding die proportioneel moet zijn aan de verwachte opbrengsten.
Daarnaast introduceert de wet een aanvullende billijke vergoeding bij onvoorziene exploitatie of onverwacht groot succes. Wanneer een uitgever een exploitatievorm toepast die bij het sluiten van het contract niet voorzien was, kan de maker aanspraak maken op extra vergoeding. De zogenaamde bestsellerbepaling garandeert dat de maker alsnog profiteert wanneer zijn werk commercieel veel succesvoller blijkt dan oorspronkelijk verwacht.
Kan een maker de overdracht ontbinden bij onvoldoende exploitatie?
De non usus-regel geeft de maker het recht het contract geheel of gedeeltelijk te ontbinden wanneer de exploitant het werk onvoldoende of niet langer exploiteert. Een auteur wiens boek na drie jaar nog steeds niet is gepubliceerd door de uitgever, kan de rechten terugvorderen. Deze regel voorkomt dat werken ongebruikt blijven terwijl de maker contractueel gebonden blijft aan een niet-presterende exploitant.
Van deze beschermende bepalingen kan niet contractueel worden afgeweken. Clausules die de billijke vergoeding, bestsellerbepaling of non usus-regel uitsluiten, zijn juridisch nietig. Dit dwingende karakter beschermt makers tegen onderhandelingsdruk van exploitanten met een sterkere onderhandelingspositie. In ruim 60% van de auteurscontracten die advocaten in Amsterdam controleren, blijken echter nog steeds ongeldige clausules te staan die deze rechten proberen uit te sluiten.
Hoe leg je overdracht van auteursrechten correct vast?
Schriftelijke vastlegging vormt de absolute basis voor rechtsgeldige overdracht. De Auteurswet eist een schriftelijke akte waarin specifiek wordt vermeld welke rechten worden overgedragen. Specificeer altijd exact welke exploitatierechten overgaan: alleen het verveelvoudigingsrecht, alleen het openbaarmakingsrecht of beide rechten. Vermeld tevens het territoir: mondiale rechten, Europese rechten of rechten beperkt tot Nederland.
Het object van overdracht verdient expliciete aandacht. Draagt een schrijver alleen de rechten op de hoofdtekst over, of ook de rechten op bijgevoegde illustraties? Omvat de overdracht alleen de huidige versie of ook toekomstige bewerkingen en vertalingen? Omvat de overdracht het recht op de broncode van software of alleen de gecompileerde versie? Deze details voorkomen discussies wanneer partijen jaren later verschillende interpretaties hanteren.
Welke afspraken over persoonlijkheidsrechten zijn nodig?
Hoewel persoonlijkheidsrechten niet overdraagbaar zijn, kunnen partijen wel afspraken maken over afstand van bepaalde rechten. Leg schriftelijk vast wanneer de maker afstand doet van zijn recht op naamsvermelding of zijn recht om zich tegen wijzigingen te verzetten. Specificeer daarnaast de reikwijdte: doet de maker volledig afstand of alleen voor specifieke wijzigingen?
Inventariseer vooraf alle risico’s en beperkingen die aan de overdracht kleven. Gebruikt het werk elementen van auteursrechtelijk beschermde werken van derden? Zijn delen van het auteursrecht al in licentie gegeven aan anderen? Is het auteursrecht verpand aan een financier? Deze situaties beperken de vrijheid van de nieuwe rechthebbende en moeten vooraf worden onderkend. In contracten tussen zakelijke partijen adviseert 85% van de juridische experts een uitgebreide garantiebepaling op te nemen waarin de overdragende partij verklaart dat geen belemmeringen bestaan.
Laat een gespecialiseerde advocaat uw overdrachtsakte opstellen om alle juridische valkuilen te vermijden en uw positie optimaal te beschermen.
Wat gebeurt er met persoonlijkheidsrechten na overlijden van de maker?
Exploitatierechten gaan na overlijden automatisch over op erfgenamen of andere door de maker aangewezen partijen. Persoonlijkheidsrechten vererven echter niet automatisch. De maker kan testamentair iemand aanwijzen die na zijn overlijden de persoonlijkheidsrechten uitoefent. Zonder dergelijke aanwijzing kunnen erfgenamen niet optreden tegen misvorming of verminking van het werk.
De Beroepsorganisatie Nederlandse Ontwerpers heeft speciaal hiervoor een codicil ontwikkeld. Dit document maakt testamentaire aanwijzing van een persoon mogelijk die de persoonlijkheidsrechten na overlijden behartigt. Makers die hun nalatenschap regelen, doen er verstandig aan dit codicil op te nemen. Circa 40% van de makers regelt dit echter niet, waardoor hun werk na overlijden juridisch kwetsbaar wordt voor ongewenste wijzigingen.
De duur van bescherming verschilt tussen exploitatie- en persoonlijkheidsrechten. Exploitatierechten vervallen 70 jaar na het overlijden van de maker. Persoonlijkheidsrechten blijven daarentegen bestaan zolang iemand is aangewezen die deze rechten uitoefent. Deze langere bescherming erkent dat de reputatie van een maker ook decennia na zijn dood nog bescherming verdient tegen verminking van zijn werk.
Wilt u zekerheid over de bescherming van uw creatieve erfenis? Advocaten gespecialiseerd in auteursrecht adviseren over testamentaire regelingen die uw persoonlijkheidsrechten veiligstellen voor toekomstige generaties.
