Portretrecht geeft een geportretteerde persoon het recht om onder bepaalde voorwaarden bezwaar te maken tegen publicatie van een foto, video of andere afbeelding waarop hij herkenbaar is afgebeeld. De Auteurswet onderscheidt twee hoofdcategorieën: portretten gemaakt in opdracht en portretten niet in opdracht gemaakt, waarbij verschillende regels gelden voor openbaarmaking en gebruik.
Portretrecht beschermt uw privacy en commerciële belangen wanneer anderen uw afbeelding willen gebruiken. Dit juridische concept speelt vandaag een grotere rol dan ooit door de snelle verspreiding van beeldmateriaal via internet en sociale media. Als ondernemer of particulier moet u precies weten wanneer u zich kunt verzetten tegen publicatie van uw portret en welke rechten u heeft volgens artikel 19-21 van de Auteurswet.
Wanneer spreekt men van een portret in juridische zin?
Een portret is elke herkenbare afbeelding van een persoon. De gelaatstrekken vormen daarbij het meest voor de hand liggende herkenningsmiddel, maar de juridische definitie reikt verder. Ook een typerende lichaamshouding, specifieke kledingkeuze, karakteristieke attributen of de directe omgeving kunnen iemand identificeerbaar maken.
Zelfs wanneer het gezicht onherkenbaar is gemaakt met een zwart balkje over de ogen, kan nog steeds sprake zijn van een portret. Rechtbanken beoordelen of andere aspecten van de afbeelding de identiteit van de persoon onthullen. Een lookalike of karikatuur valt eveneens onder het portretrecht wanneer deze duidelijk refereert aan een specifieke persoon.
De techniek waarmee het portret wordt gemaakt speelt geen rol. Fotografie vormt veruit de meest voorkomende vorm, maar ook een schilderij, tekening, driedimensionaal beeldhouwwerk of digitale creatie geniet bescherming. Echter, juridische discussies ontstaan voornamelijk rond foto’s en videomateriaal, daar deze zich makkelijker laten verspreiden.
Wat bepaalt het portretrecht bij opdrachten?
Artikel 19 en 20 van de Auteurswet regelen de situatie waarin een persoon iemand expliciet opdracht geeft tot het maken van een portret. Deze categorie ontstaat bijvoorbeeld wanneer u een fotograaf inhuurt voor portfolio-foto’s, bruidsreportages of professionele portretfotografie. Bij een in opdracht gemaakt portret bepaalt de geportretteerde over openbaarmaking.
De maker van het portret mag het werk niet publiceren zonder toestemming van de geportretteerde. Dit betekent dat de fotograaf wel het auteursrecht bezit, maar beperkt wordt in zijn publicatiemogelijkheden. Omgekeerd mag de geportretteerde een beperkt aantal kopieën maken voor zichzelf, familie en vrienden zonder toestemming van de fotograaf.
Voor publicatie door derden is toestemming nodig van zowel de geportretteerde als de maker. Deze dubbele toestemmingsvereiste beschermt beide partijen: de geportretteerde houdt controle over zijn beeldmateriaal, terwijl de fotograaf zijn auteursrechtelijke belangen waarborgt.
Toestemming voor het maken van een portret impliceert niet automatisch toestemming voor publicatie. Werkgevers maken deze fout regelmatig bij bedrijfsfotografie. Wanneer een werknemer instemt met het maken van een foto betekent dit niet dat u die afbeelding vrijelijk kunt gebruiken in commerciële uitingen. De Coolblue-zaak toonde aan dat expliciete bepalingen in arbeidsovereenkomsten noodzakelijk zijn.
Hoe werkt portretrecht bij niet-opdrachtfoto’s?
Artikel 21 van de Auteurswet regelt portretten die niet in opdracht zijn gemaakt. Deze situatie doet zich dagelijks voor: straatfotografie, nieuwsfotografie, foto’s tijdens evenementen of toevallige afbeeldingen in de openbare ruimte. Het uitgangspunt luidt dat de maker deze portretten vrij mag publiceren.
De geportretteerde kan zich alleen verzetten tegen publicatie wanneer hij een redelijk belang heeft. Dit vereiste creëert een belangenafweging tussen de vrijheid van meningsuiting van de fotograaf enerzijds en de belangen van de geportretteerde anderzijds. De Hoge Raad oordeelde in 1987 expliciet dat tussen privacy en nieuwsgaring geen rangorde bestaat.
Redelijke belangen manifesteren zich voornamelijk op twee terreinen: privacybelangen en financiële exploitatiebelangen. Privacyschending treedt duidelijk op wanneer iemand bloot staat afgebeeld zonder toestemming. Voor niet-bekende personen weegt het privacybelang zwaarder dan voor publieke figuren, omdat publicatie bij laatstgenoemden vaak nieuwswaarde heeft.
Het Vondelparkarrest van de Hoge Raad uit 1988 benadrukte dat de context waarin het portret verschijnt cruciaal is. Een foto in de openbare ruimte gemaakt rechtvaardigt niet automatisch brede publicatie. Onderzoek toont aan dat ongeveer 75% van portretrechtgeschillen draait om niet in opdracht gemaakte portretten waarbij context en belangen sterk uiteenlopen.
Welke rol speelt privacy bij portretrecht?
Privacy vormt het meest voorkomende redelijke belang waarmee geportretteerden zich verzetten tegen publicatie. De Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) versterkt deze bescherming door persoonsgegevens te reguleren. Wanneer een herkenbaar portret verwerkt wordt als persoonsgegeven, gelden zowel portretrecht als AVG-bepalingen.
De Volkskrant-zaak illustreerde deze spanning perfect. M. Rashid verzette zich tegen publicatie van zijn foto op de voorpagina met de kop “Is Schiphol nog veilig?”. Hij argumenteerde dat de afbeelding tijdens een marechaussee-controle hem stigmatiseerde als moslim. Hoofdredacteur Remarque verdedigde de publicatie met het belang van vrije nieuwsgaring.
Rechtbanken wegen het privacybelang van de geportretteerde af tegen het maatschappelijke belang van de publicatie. Nieuwswaarde rechtvaardigt regelmatig publicatie, zelfs tegen de wens van de geportretteerde. Commercieel gebruik zonder nieuwswaarde daarentegen schiet vaak tekort.
De associatie die een portret creëert speelt een belangrijke rol. Wanneer uw portret verschijnt in een reclame-uiting, suggereert dit dat u het bewuste product of de dienst steunt. Het publiek interpreteert dit als impliciete toestemming. Deze veronderstelling schendt uw privacy wanneer deze toestemming ontbreekt, omdat u ongewild geassocieerd raakt met bepaalde commerciële uitingen.
Wat betekent financieel belang voor portretrecht?
Bekende personen kunnen vaak geld verdienen met hun portret. Influencers, atleten, acteurs en andere publieke figuren exploiteren hun imago commercieel. Wanneer anderen hun portret zonder toestemming gebruiken voor commerciële doeleinden, schaadt dit hun financiële belangen.
Het financiële belang rechtvaardigt verzet tegen openbaarmaking wanneer de geportretteerde normaliter vergoeding ontvangt voor gebruik van zijn portret. Een t-shirt verkopen met een tijdens een concert gemaakte foto van een popster vereist toestemming, omdat deze artiest gewoonlijk betaling verlangt voor commercieel gebruik van zijn afbeelding.
Rechtbanken erkennen dat bekende personen recht hebben op vergoeding voor commerciële exploitatie van hun portret. De belangenafweging verschilt echter van privacy-overwegingen. Bij financiële belangen staat niet de eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer centraal, maar het economische exploitatierecht van de geportretteerde.
Ondernemers moeten zich realiseren dat het gebruiken van portretten van bekende personen in marketing zonder licentie juridische risico’s met zich meebrengt. In ongeveer 85% van de gevallen waarin commercieel belang speelt, oordeelt de rechter in het voordeel van de geportretteerde wanneer geen toestemming of licentieovereenkomst bestaat.
Hoe bescherm je portretrechten in arbeidsrelaties?
Werkgevers gebruiken regelmatig portretten van medewerkers voor commerciële doeleinden: bedrijfsbrochures, websites, recruitmentcampagnes of promotievideo’s. Deze situatie vereist zorgvuldige juridische aandacht. Toestemming voor het maken van foto’s impliceert niet automatisch toestemming voor commercieel gebruik.
Een arbeidsovereenkomst moet expliciete bepalingen bevatten over portretrechten. De Coolblue-zaak demonstreerde dit principe. Een ex-werknemer spande een kort geding aan omdat Coolblue zijn portret gebruikte op bestelbussen en in promotievideo’s. De Rechtbank Amsterdam oordeelde dat de arbeidsovereenkomst een clausule bevatte waarin de werknemer afstand deed van zijn portretrechten.
Deze clausule regelde dat Coolblue beeldmateriaal met zijn portret mocht gebruiken in commerciële uitingen, zelfs na uitdiensttreding. De werknemer had bovendien expliciet toestemming gegeven voor het maken van foto’s en zijn figureren in promotievideo. De rechter woog het commerciële belang van Coolblue zwaarder dan het privacybelang van de ex-werknemer.
Werkgevers moeten in arbeidsovereenkomsten regelen dat medewerkers afstand doen van portretrechten of expliciete toestemming verlenen voor commercieel gebruik. Deze clausule voorkomt kostbare geschillen en operationele problemen. Coolblue argumenteerde dat stopzetting van gebruik onnodige kosten met zich zou brengen, zoals het staken van bestelbussen en aanpassen van marketingmateriaal.
Wanneer bestaat geen beroep op portretrecht?
De wet erkent situaties waarin een geportretteerde geen beroep kan doen op zijn portretrecht, ook al ontbreekt toestemming. Deze uitzonderingen balanceren het portretrecht met andere maatschappelijke belangen zoals nieuwsgaring en vrijheid van meningsuiting.
Nieuwswaarde rechtvaardigt regelmatig publicatie. Foto’s bij nieuwsberichten, journalistieke reportages of maatschappelijk relevante documentaires genieten bescherming via de vrijheid van meningsuiting. Het algemene belang van vrije nieuwsgaring weegt vaak zwaarder dan individuele bezwaren. Rechtbanken beoordelen per geval of de nieuwswaarde het privacybelang overstijgt.
Geportretteerden die deel uitmaken van een mensenmassa kunnen zich doorgaans niet verzetten tegen publicatie. Straatfotografie, foto’s van evenementen of manifestaties vallen onder deze categorie. De individuele geportretteerde staat niet centraal maar vormt onderdeel van een groter geheel. Toch blijft voorzichtigheid geboden: een close-up van één persoon uit de menigte kan alsnog portretrecht activeren.
Onherkenbare afbeeldingen vallen buiten het portretrecht. Wanneer gelaatstrekken, lichaamshouding en andere identificeerbare kenmerken ontbreken, bestaat geen herkenbaar portret. Fotografen gebruiken deze techniek door gezichten te blurren of uit beeld te houden. De foto moet echter werkelijk onherkenbaar zijn; kennissen die de geportretteerde herkennen via kleding of context kunnen alsnog tot herkenning leiden.
Hoe handhaaf je portretrechten effectief?
Portretrechten handhaven (maar overigens ook de handhaving van andere IE-rechten) begint natuurlijk met bewustwording van uw rechten. Constateer eerst of sprake is van een in opdracht gemaakt portret of een niet-opdrachtportret. Bij de eerste categorie beschikt u over uitgebreide controle; bij de tweede moet u een redelijk belang aantonen.
Reageer snel wanneer uw portret ongeoorloofd gepubliceerd wordt. De rechtspraak erkent het leerstuk van rechtsverwerking: wanneer u vijf jaar lang niet optreedt tegen ongeoorloofd gebruik, verspeelt u mogelijk uw recht om dit gebruik alsnog te verbieden. Deze termijn begint te lopen vanaf het moment dat u redelijkerwijs kennis had kunnen nemen van het gebruik.
Stuur een formele aanmaning naar de publicerende partij. Beroep u expliciet op artikel 21 van de Auteurswet en onderbouw uw redelijke belang. Specificeer of het om privacy-overwegingen gaat, financiële schade of associatie met ongewenste uitingen. Documenteer het ongeoorloofde gebruik met screenshots en datum-tijdstempels.
Bij gebrek aan respons of weigering overweeg een kort geding bij de Rechtbank Amsterdam of de rechtbank in uw district. Vorder een verbod op verdere publicatie, verwijdering van bestaand materiaal en eventueel schadevergoeding. Rechtbanken kennen in ongeveer 65% van portretrechtzaken een voorziening toe wanneer het redelijke belang overtuigend aangetoond wordt.
Praktijkvoorbeeld: Een Amsterdamse ondernemer ontdekte dat zijn portret gebruikt werd in een online advertentiecampagne voor een product dat hij niet ondersteunde. Binnen twee weken stuurde hij een aanmaning met verwijzing naar artikel 21 Auteurswet en dreigde met een procedure. De adverteerder verwijderde het portret binnen 48 uur en bood een schikkingsbedrag van € 2.500 aan voor het ongeoorloofde gebruik. Dit illustreert dat snelle actie vaak tot buitengerechtelijke oplossingen leidt.
Welke verschillen bestaan tussen portretrecht en AVG?
Portretrecht en de Algemene Verordening Gegevensbescherming overlappen maar verschillen fundamenteel in uitgangspunten. Portretrecht beschermt controle over publicatie van afbeeldingen; de AVG reguleert verwerking van persoonsgegevens. Een herkenbaar portret kwalificeert als persoonsgegeven, waardoor beide regelingen kunnen gelden.
De AVG vereist een rechtmatige grondslag voor verwerking van persoonsgegevens. Toestemming vormt één mogelijke grondslag, maar ook gerechtvaardigd belang kan verwerking rechtvaardigen. Bij portretrecht ligt de nadruk op het redelijke belang van de geportretteerde om publicatie te verbieden. Deze verschillende benaderingen kunnen tot verschillende conclusies leiden.
Privacyrechtelijke toestemming volgens de AVG moet specifiek, geïnformeerd en vrijelijk gegeven zijn. Deze vereisten zijn strenger dan portretrechtelijke toestemming. Een algemene clausule in een arbeidsovereenkomst voldoet mogelijk wel aan portretrechtelijke eisen maar niet aan AVG-vereisten. Werkgevers moeten daarom beide juridische kaders naleven.
De handhaving verschilt eveneens. Portretrechtschendingen leiden tot civielrechtelijke aansprakelijkheid en mogelijke schadevergoeding via de rechter. AVG-overtredingen kunnen leiden tot boetes van de Autoriteit Persoonsgegevens tot maximaal € 20 miljoen of 4% van de wereldwijde jaaromzet. Deze dubbele dreiging verhoogt de noodzaak van compliance.
Neem contact op met gespecialiseerde advocaten in Amsterdam voor persoonlijk juridisch advies over uw specifieke situatie. Portretrecht en privacy-wetgeving vereisen maatwerk; algemene richtlijnen kunnen uw individuele belangen onvoldoende beschermen.
Wat zijn veel voorkomende valkuilen bij portretrecht?
Ondernemers en particulieren maken regelmatig vergelijkbare fouten bij portretrecht. De veronderstelling dat toestemming voor fotograferen automatisch toestemming voor publicatie inhoudt, vormt de meest voorkomende misvatting. Deze twee aspecten zijn juridisch gescheiden; expliciete afspraken over publicatie blijven noodzakelijk.
Het onderschatten van contextinvloed leidt eveneens tot problemen. Een portret gebruikt in een neutraal personeelsoverzicht verschilt fundamenteel van hetzelfde portret in een reclame-uiting. De context bepaalt mede of het privacybelang geschonden wordt. Werkgevers moeten bij elke nieuwe toepassing opnieuw toestemming overwegen.
Het verzuim om portretrechten schriftelijk te regelen creëert onzekerheid. Mondelinge afspraken zijn juridisch afdwingbaar maar lastig te bewijzen. Een schriftelijke overeenkomst, licentieovereenkomst of arbeidsovereenkomst-clausule voorkomt discussies achteraf. Deze documentatie beschermt beide partijen en verduidelijkt de reikwijdte van toegestaan gebruik.
Inactiviteit bij portretrechtschending schaadt uw positie. Het leerstuk van rechtsverwerking bestraft passiviteit. Wanneer u vijf jaar lang duldt dat uw portret ongeoorloofd gebruikt wordt, kunnen rechters oordelen dat u uw recht verspeeld heeft. Deze termijn varieert per situatie maar benadrukt het belang van tijdig optreden.
Hoe voorkom je portretrechtgeschillen als fotograaf?
Fotografen en andere makers van portretten dragen een eigen verantwoordelijkheid. Transparantie over beoogd gebruik voorkomt misverstanden. Communiceer vooraf waarvoor u het portret wenst te gebruiken: persoonlijk portfolio, commerciële exploitatie, redactionele doeleinden of nieuwsgaring.
Modelrelease-overeenkomsten formaliseren toestemming. Deze contracten specificeren exact welke rechten de geportretteerde overdraagt of licentieert. Standaardformulieren zijn verkrijgbaar, maar maatwerk blijft aanbevolen. Een modelrelease regelt publicatierechten, gebruiksduur, geografische reikwijdte en eventuele vergoeding.
Respecteer bezwaren van geportretteerden. Wanneer iemand aangeeft niet gefotografeerd te willen worden of bezwaar maakt tegen publicatie, weeg dan zorgvuldig af of uw belang opweegt tegen het zijne. Nieuwswaarde rechtvaardigt soms publicatie tegen de wens van de geportretteerde, maar commercieel gebruik vereist nagenoeg altijd toestemming.
Documenteer toestemming grondig. Bewaar e-mails, getekende overeenkomsten of andere bewijsstukken waarin de geportretteerde instemt met gebruik. Deze documentatie beschermt u bij latere geschillen. Uit rechtspraak blijkt dat fotografen zonder adequate documentatie vaak het onderspit delven wanneer geportretteerden alsnog bezwaar maken.
Advocaten gespecialiseerd in portretrecht
Wilt u zekerheid over uw juridische positie bij portretrecht? Onze gespecialiseerde advocaten in Amsterdam analyseren uw situatie en adviseren over de beste strategie voor het beschermen van uw belangen of het rechtmatig gebruiken van portretten in commerciële context.
