De precontractuele fase is een cruciaal moment in zakelijke transacties. Bedrijven investeren vaak tijd en geld in onderhandelingen voordat een overeenkomst tot stand komt. Maar wat als één partij plotseling de onderhandelingen afbreekt? Bij het afbreken van onderhandelingen is het uitgangspunt dat partijen in beginsel vrij zijn om de onderhandelingen te beëindigen. Echter, deze vrijheid is niet onbeperkt en kan onder bepaalde omstandigheden leiden tot aansprakelijkheid. Hoe deze ‘precontractuele aansprakelijkheid’ werkt leggen onze advocaten contractenrecht hierna uit.
Wat is de precontractuele fase?
Voordat een contract wordt gesloten, doorlopen partijen een onderhandelingsproces. Dit wordt de precontractuele fase genoemd. Soms zijn partijen al ver gevorderd, maar staat nog niet alles vast. Denk aan een bedrijfsovername waarbij de koopsom nog besproken moet worden of een samenwerkingsovereenkomst die wacht op goedkeuring van het bestuur. Vaak wordt er wel al vertrouwelijke informatie gedeeld, en worden er over en weer verwachtingen geschapen over de beoogde overeenkomst.
In deze precontractuele fase maken partijen vaak aanzienlijke kosten, zoals:
- Due diligence-onderzoeken
- Juridisch en financieel advies
- Voorbereiding van contracten en voorwaarden
Maar mag een partij zomaar afhaken na weken of maanden onderhandelen? Het antwoord hierop hangt erg af van alle omstandigheden en vergt een zorgvuldige analyse.
Mag je onderhandelingen altijd afbreken?
De hoofdregel in het Nederlandse recht is contractsvrijheid. Dit betekent dat partijen vrij zijn om te beslissen of zij een overeenkomst aangaan. Dit werd bevestigd in het bekende CBB/JPO-arrest (HR 2005). Toch kent deze vrijheid grenzen.
Bij de beoordeling of er een verplichting tot schadevergoeding bestaat bij afgebroken onderhandelingen, geldt dat beide partijen hun gedrag mede moeten laten bepalen door elkaars gerechtvaardigde belangen. In principe is elke partij vrij om de onderhandelingen te beëindigen, tenzij dit onaanvaardbaar is op basis van het gerechtvaardigd vertrouwen van de wederpartij in het tot stand komen van de overeenkomst of vanwege andere relevante omstandigheden.
Wanneer onderhandelingen lange tijd doorgaan ondanks veranderde omstandigheden, is het doorslaggevend hoe het vertrouwen op het moment van afbreken moet worden beoordeeld in het licht van het gehele verloop van de onderhandelingen.
Twee stadia bij afgebroken onderhandelingen
De Hoge Raad onderscheidt twee situaties waarin onderhandelingen worden afgebroken:
- Afbreken is toegestaan
- In principe mag een partij op elk moment de onderhandelingen stoppen.
- Soms moet de afbrekende partij wel bepaalde kosten vergoeden.
- Afbreken is onaanvaardbaar
- Als de wederpartij gerechtvaardigd vertrouwen had dat een overeenkomst zou volgen, kan afbreken onaanvaardbaar zijn.
- In dat geval kan de afbrekende partij aansprakelijk worden gesteld voor schade.
Gerechtvaardigd vertrouwen: wanneer is afbreken onaanvaardbaar?
Als een partij redelijke verwachtingen heeft gewekt bij de wederpartij, kan deze erop vertrouwen dat de overeenkomst tot stand zal komen. Dit is de kern van het ABB/Staat-arrest (HR 1996).
Bij de beoordeling kijkt de rechter naar:
- De mate en wijze waarop de afbrekende partij het vertrouwen heeft gewekt dat een overeenkomst zou worden gesloten.
- De gerechtvaardigde belangen van de afbrekende partij, die kunnen rechtvaardigen dat het beëindigen van de onderhandelingen toch geoorloofd is.
- Onvoorziene omstandigheden die tijdens de onderhandelingen zijn opgekomen en die het afbreken kunnen verantwoorden.
Een Letter of Intent (LOI) kan hier een belangrijke rol spelen. Staat hierin dat een contract alleen bindend is na goedkeuring door het bestuur? Dan kan afbreken onder die voorwaarde niet onaanvaardbaar zijn.
Belangenafweging: rechtvaardiging voor afbreken
Er zijn gevallen waarin de afbrekende partij zich kan beroepen op gerechtvaardigde belangen. In het De Ruiterij/MBO-arrest (HR 2006) oordeelde de Hoge Raad dat nieuwe omstandigheden een rol kunnen spelen. Bijvoorbeeld:
- Plotselinge economische crisis
- Onverwachte financiële problemen
- Strategische koerswijziging binnen het bedrijf
Als deze omstandigheden zwaar genoeg wegen, kan afbreken gerechtvaardigd zijn, zelfs als de wederpartij erop vertrouwde dat een deal zou volgen.
Gevolgen van ongerechtvaardigd afbreken
Als de rechter oordeelt dat een partij ten onrechte de onderhandelingen heeft afgebroken, kan dit leiden tot:
- Schadevergoeding voor gemaakte kosten (zoals juridische en advieskosten).
- Vergoeding van gederfde winst als de wederpartij aantoonbaar inkomsten misloopt.
- Verplichting tot dooronderhandelen in uitzonderlijke gevallen.
Conclusie: onderhandelingen afbreken kan risico’s hebben
Hoewel contractsvrijheid het uitgangspunt is, zijn er grenzen. Als een partij verwachtingen wekt en de wederpartij daardoor investeringen doet, kan abrupt afbreken onaanvaardbaar zijn. De kans op schadevergoeding hangt af van factoren zoals gerechtvaardigd vertrouwen, gemaakte kosten en de reden voor het afbreken.
Conclusie: in de precontractuele fase mag je niet altijd onderhandelingen afbreken
Ben je verwikkeld in een situatie met afgebroken onderhandelingen? Juridisch advies kan helpen om jouw rechten en plichten helder te krijgen. Neem contact op met een gespecialiseerde advocaat om jouw positie te beoordelen.
- Onaanvaardbaarheid op grond van redelijkheid en billijkheid: Het afbreken van onderhandelingen kan onaanvaardbaar zijn als dit naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid niet acceptabel is. Dit is een strenge en tot terughoudendheid nopende maatstaf. De Hoge Raad heeft bepaald dat het afbreken van onderhandelingen onaanvaardbaar kan zijn op grond van het gerechtvaardigd vertrouwen van de wederpartij in het totstandkomen van de overeenkomst of in verband met andere omstandigheden van het geval.
- Gerechtvaardigd vertrouwen: Een partij kan aansprakelijk zijn voor het afbreken van onderhandelingen als de wederpartij gerechtvaardigd mocht vertrouwen op de totstandkoming van een overeenkomst. Dit vertrouwen moet zijn veroorzaakt door toedoen van de afbrekende partij. De mate waarin en de wijze waarop de afbrekende partij heeft bijgedragen aan het ontstaan van dit vertrouwen, spelen hierbij een belangrijke rol.
- Andere omstandigheden van het geval: Naast gerechtvaardigd vertrouwen kunnen ook andere omstandigheden van het geval het afbreken van onderhandelingen onaanvaardbaar maken. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn als de afbrekende partij zich schuldig maakt aan onaanvaardbaar onderhandelingsgedrag, zoals het aanvoeren van een voorgewende reden om de onderhandelingen af te breken.
- Onvoorziene omstandigheden: Bij de beoordeling of het afbreken van onderhandelingen onaanvaardbaar is, kan ook van belang zijn of zich tijdens de onderhandelingen onvoorziene omstandigheden hebben voorgedaan. Dit zijn omstandigheden die bij het aangaan van de onderhandelingen niet aanwezig waren, maar die tijdens de onderhandelingen naar voren treden.
- Schadevergoeding: Als het afbreken van onderhandelingen onaanvaardbaar wordt geacht, kan de benadeelde partij aanspraak maken op schadevergoeding. Dit kan betrekking hebben op het negatief contractsbelang (vergoeding van kosten en gederfde winst) of het positief contractsbelang (vergoeding van de winst die zou zijn behaald als de overeenkomst tot stand was gekomen).
- Ongerechtvaardigde verrijking: Zelfs als het afbreken van onderhandelingen niet onaanvaardbaar is, kan de afbrekende partij onder bepaalde omstandigheden toch een deel van de kosten moeten vergoeden. Dit kan het geval zijn als de afbrekende partij ongerechtvaardigd is verrijkt door werkzaamheden die de wederpartij heeft verricht.
Hoewel partijen dus in beginsel vrij zijn om onderhandelingen af te breken, kunnen zij onder bepaalde omstandigheden aansprakelijk worden gesteld voor de schade die hierdoor ontstaat. Dit hangt af van factoren zoals gerechtvaardigd vertrouwen, onvoorziene omstandigheden en de redelijkheid en billijkheid van het afbreken van de onderhandelingen.
Advocaat gespecialiseerd in afgebroken onderhandelingen
Een advocaat verbintenissenrecht die gespecialiseerd is in de precontractuele fase, waaronder het voeren van onderhandelingen, kan u uitstekend adviseren bij de vraag of er mogelijk een schade-aanspraak is bij het afbreken van onderhandelingen. Ook kan hij u wijzen op risico’s als u onderhandelingen wenst te beëindigen, en kan uw advocaat u helpen met het inbouwen van voorbehouden, zoals een ‘subject to signing’ (voorbehoud totdat er getekend is), of ‘subject to board approval’ bepaling (voorbehoud tot goedkeuring van het bestuur).
